کتاب بررسی تطبیقی حقوق خانواده به قلم اساتید نام آشنای علم حقوق، دکتر ابوالقاسم گرجی، دکتر حسین صفایی، دکتر سید عزت الله عراقی، دکتر اسدالله امامی، دکتر سید مرتضی قاسم زاده، دکتر محمود صادقی، عباس برزوئی، احمد حمیدزاده و بتول آهنی توسط نشر دانشگاه تهران در سال 1392 به زینت چاپ آراسته شد و در سال 1397 به چاپ چهارم رسید. معرفی هر یک از نویسندگان بنام فوق از حوصله این نوشتار خارج است و بیان آثار هر یک از این نویسندگان دلیلی بر مهم بودن تألیفات آن محسوب نمی شود ولیکن به رسم ادب به تشریح آثار استاد حسین صفایی می پردازیم. استاد سید حسین صفایی تحصیلات آکادمیک خود را در رشته منقول در دانشکده منقول و معقول (همان دانشکده حقوق فعلی) دانشگاه تهران آغاز و برای ادامه تحصیل در مقطع دکتری عازم کشور فرانسه شده و رساله دکتری خود را تحت عنوان حقوق اسلام و کشورهای اسلامی در دانشگاه پاریس دفاع می کند. ایشان از اساتید برجسته دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران محسوب می شود و آثار و تألیفات گرانقدری از ایشان از جمله حقوق اشخاص و محجورین نشر سمت، حقوق مدنی (حقوق اشخاص و اموال) نشر میزان، حقوق خانواده دو جلدی با همکاری دکتر امامی و ... بجا مانده است.

کتاب حاضر دارای چهار فصل بنیادین با محوریت امور خانواده از قبیل ازدواج، فسخ نکاح، طلاق و روابط پدر و مادر و اولاد می باشد که به تفکیک هر فصل به تشریح مطالب مندرج در آن می پردازیم.

فصل نخست؛ ازدواج: نکاح یا ازدواج شروعی بر تشکیل حقوق و تکالیف زوجین بر یکدیگر می باشد. پیش از انعقاد عقد نکاح، پیش شرط ها و الزاماتی وجود دارد که با توجه به هر منطقه ی جغرافیایی متغیر است ولیکن معمول ترین آن، خواستگاری و نامزدی می باشد که قانون مدنی نیز آن را مورد شناسایی قرار داده و حقوق و تکالیفی بر طرفین حمل نموده است. فرآیند ازدواج با خواستگاری آغاز می گردد و هر دختری که خالی از موانع نکاح که متعاقباً ذکر خواهد شد را می توان خواستگاری نمود. در صورتی که مرحله نخست با موفقیت انجام شود، طرفین برای مدتی نامزد می کنند. در این مبحث نویسنده مسائل و تکالیف طرفین را تشریح نموده است از جمله هدایای نامزدی و حتی مسئولیت در برهم خوردن نامزدی و اختلافات متعاقب بر آن را مشروحاً به ورطه بررسی می کشاند. در مبحث بعدی، شروطی که ممکن است ضمن عقد نکاح مطرح گردد از سوی طرفین به مداقه گذاشته می شود و شروطی از قبیل شرط وکالت در توکیل به زوجه، شرط انتقال اموال، شرط خودداری شوهر از ازدواج مجدد و شرط صفت که طرفین نسبت به یکدیگر می کنند برای مثال زوجه شرط می کند که زوج مهندس ساختمان باشد و زوج بر آن صحه می گذارد و در صورت عدم تحقق چنین شرطی، موجبات فسخ نکاح از جانب زوجه فراهم می شود. مبحث بعدی در این فسل به اهلیت طرفین در ازدواج می پردازد، که ابتدا سن بلوغ را مطرح می کند، سپس اذن پدر و جد پدری در ازدواج کودک یا باکره رشیده را تشریح می کند و در نهایت چگونگی ازدواج شخص مجنون و شخصی که دارای بیماری مسری جسمی یا روانی دارد را بررسی می نماید. در مبحث چهارم این فصل، به یکی از چالش برانگیز ترین مسائل مرتبط با نکاح می پردازد یعنی تجدد زوجات. نویسنده با تشریح ادله فقهی و حقوقی تعدد زوجات، شرایط و محدودیت ها را نیز ذکر می کند و در صورت سوء استفاده از آن، راه های جلوگیری از آن را تشریح می نماید. در مبحث پنجم به تدقیق در ضوابط و اصول ازدواج فرد مسلمان با غیر مسلمان و ازدواج با خارجیان می پردازد که هر سه صورت آن را یعنی، ازدواج زن مسلمان با مرد غیرمسلمان و ازدواج زن غیر مسلمان یا مرد مسلمان و ازدواج زن ایرانی با مرد خارجی و بالعکس بررسی می نماید. در مبحث ششم به نوع دیگر از نکاح، یعنی نکاح موقت می پردازد و ابتدا ادله فقهی و قانونی آن را بیان می کند و به دنبال تشریح موارد سوء استفاده از این نهاد حقوقی و راه های پیشگیری از آن برمی آید و موارد انحلال نکاح موقت را نیز مورد بررسی قرار می دهد. در مبحث هفتم به روابط شخصی زن و شوهر پرداخته از قبیل تکالیف زوجین، ریاست شوهر بر خانواده و تابعیت زن شوهردار. در مبحث هشتم، به روابط مالی زوجین می پردازد و ابتدا نفقه زن را بررسی و به ترتیب اجرت المثل، مهر، ارث زن و شوهر را که از تکالیف مالی زوج محسوب می شود را تشریح می نماید.

فصل دوم، در خصوص موجبات فسخ نکاح می باشد. ابتدا کلیاتی در کالبد مسائل فقهی و قانونی آن سخن ایراد می کند و در مبحث دوم این فصل به تشریح عیوب موجب فسخ نکاح می پردازد و ابتدا عیوب نکاح از دیدگاه قانون مدنی و فقه امامیه را مورد تدقیق قرار داده و سپس از دیدگاه فقه عامه و حقوق کشورهای اسلامی به ورطه بررسی می کشاند. در مبحث بعدی به دو مورد از خیاراتی که مرتبط با موارد فسخ نکاح محسوب می شود، یعنی خیار تدلیس در صورتی است که که نیزنگ و فریب طرف مقابل تحقق یابد برای مثال زوج خود را پزشک معرفی نماید و اساس نکاح بر پایه چنین وصفی بنیان گذاشته شود اما پس از نکاح محقق شود که زوج پزشک نمی باشد بلکه پرستار است؛ و خیار تخلف از وصف که وصف بخصوصی در طرفین شرط می شود از قبیل باکره بودن زوجه.

فصل سوم، در این فصل نویسنده به تشریح قوانین و مسائل مرتبط با طلاق که یکی از موارد انحلال نکاح محسوب می شود، می پردازد. در مبحث نخست این فصل، ابتدا به تشریح تحولات قانونگذاری در حقوق ایران پرداخته و سپس موارد طلاق یعنی به اراده زوج باشد و محدودیت های چنین طلاقی، طلاق به درخواست زوجه باشد و محدودیت های آن و سپس اقسام طلاق اعم از بائن، رجعی، مبارات را مورد بررسی قرار می دهد.

فصل چهارم، صورتی است که ازدواج به سرانجام رسیده است و حاصل آن ازدواج ولادت اولاد می باشد، حال حقوق و تکالیف و روابط زوجین با اولاد بایست چگونه باشد. در مبحث یکم به نسب نامشروع و آثار آن می پردازد. در مبحث دوم، آثار و شرایط نسب ناشی از تلقیح مصنوعی و انتقال جنین را شرح می دهد. در مبحث سوم، به حضانت و سرپرستی اولاد پرداخته و در نهایت در مبحث چهارم فصل چهارم، به ولایت قهری و حدود آن می پردازد.

در نتیجه در کتاب حاضر، نویسندگان در تلاش بودند تا حقوق خانواده را در چهار فصل که پیشتر گفته شد، تلخیص نموده و به تشریح قواعد فقهی و قانونی آن بپردازند و به روشنی می توان با خوانش کتاب به این مهم نائل آمد.