تا زمانی که خانواده سالم است، حق حضانت و سرپرستی کودک بر عهده پدر و مادر است، اما زمانی که پدر و مادر از هم جدا شوند  و یا یکی از آنها و یا هر دو فوت کنند  ، دو نیاز اصلی کودک باید برآورده شود، نخست  مراقبت و تربیت کودک که در اصطلاح حقوقی به آن حضانت می گویند و دوم مخارج و هزینه های  نگهداری و تربیت کودک که حقوق ایران از آن با نام نفقه کودک یاد می کند. در این شرایط قانون  دستوراتی  را  هم برای  برای حضانت  کودک  و هم برای تامین مخارج او (نفقه ) در نظر گرفته است.

حضانت فرزند در صورت فوت پدر و مادر

در صورتی که مادر طفل فوت کند حق حضانت طفل با پدر است و در صورتی که پدر او فوت کند حق حضانت با  مادر است. موضوع حق حضانت مادر بعد ار فوت پدر هم در  ماده 1171 قانون مدنی و هم در ماده  43 قانون حمایت  از خانواده به تصریح ذکر شده است. در صورت فوت هر دوی پدر و مادر حضانت کودک با جد پدری  (پدر بزرگ)است. در صورت زنده نبودن جد پدری حضانت کودک با وصی یا قیمی است که پدر یا جد پدری در زمان حیات خود مشخص نموده اند. و در نهایت در صورت  عدم وجود قیم یا وصی دادگاه تصمیم خواهد گرفت که حضانت کودک به چه کسی سپرده شود.

حضانت کودک در صورت متارکه پدر و مادر

در صورت طلاق پدر و مادر، اولویت سرپرستی کودک تا هفت سالگی با مادر و پس از آن با پدر کودک است. البته اگر مادر ازدواج مجدد کند و یا به جنون دچار شود (منطبق با ماده.1170 قانون مدنی) حضانت به پدر منتقل می شود. همچنین بر طبق ماده 1173قانون مدنی  اگر  دادگاه تشخیص دهد هر کدام از پدر یا مادر  بنا به دلایلی همانند اعتیاد، فساد ، بیماری روانی و سوء استفاده از کودک و همچنین  ضرب و شتم خارج از عرف  صلاحیت نگهداری کودک را ندارد ، دیگر مساله سن کودک  مطرح نمی شود و دادگاه می تواند کودک را به هرکدام از پدر و مادر که شرایط لازم را دارند و یا به فرد یا موسسه دیگر بسپارد.

مخارج  نگهداری کودک (نفقه) در زمان فوت یا متارکه والدین

همانطور که در زمان  زندگی مشترک نفقه کودک (مخارجی همانند مسکن، پوشاک، خوراک و لوازم زندگی و تحصیل)  با پدر است، در زمان  طلاق نیز حتی در صورتی که حضانت با پدر نیست، پرداخت نفقه بر عهده او باقی  می ماند.  تنها در مواردی  پدر از دادن  مخارج فرزند معاف می شود  که امکان مالی پرداخت نفقه را نداشته باشد. این موضوع در ماده 1198 قانون مدنی  به این شرح که « کسی ملزم به  انفاق است که متمکن از دادن نفقه باشد، یعنی بتواند نفقه بدهد بدون این که از این حیث در وضع معیشت خود دچار مضیقه گردد»  آورده شده است. در این شرایط که پدر تمکن مالی ندارد نفقه  کودک به ترتیب  بر عهده  جد پدری ، مادر و  جد مادری کودک است.

از طرف دیگر در هنگامی که پدر یا سایر افرادی که نفقه کودک  بر عهده آنها است  با وجود  داشتن  استطاعت مالی  از دادن مخارج  فرزند خودداری کند بر طبق ماده  53  قانون حمایت خانواده مصوب 1392 امکان تعقیب کیفری و اجرای مجازات  آنها وجود دارد.

در صورت فوت پدر کودک نفقه  به ترتیب بر عهده  جد پدری و مادر و  جد مادری و مادر بزرگ (پدری و مادری) کودک است. در صورتی که کودک اموالی داشته باشد  وصی تعیین شده برای وی و یا امینی که از طرف دادگاه  مشخص می شود می تواند مخارج نگهداری کودک را از ارثیه خود کودک پرداخت کند.

حق ملاقات فرزند برای والدین در زمان  جدایی

درصورتی که پدر و مادر کودک جدای از هم زندگی می کنند، چه در حالی که رسما طلاق گرفته باشند و چه در حالی که به دلیل اختلاف  محل سکونتشان را از  هم جدا کرده باشند، هر کدام از  آنها که حضانت کودک را بر عهده ندارد (کودک با او زندگی نمی کند) حق دارد که کودک را ملاقات کند و اگر طرف دیگر از  ملاقات جلوگیری کند می توان برای ملاقات کودک از دادگاه حکم گرفت و دادگاه منطبق بر ماده 1174 قانون مدنی می تواند زمان و مکان و جزییات ملاقات را مشخص کند.