بازوان تولید و نیروی کار جامعه در طول دوران خدمت خویش با خطرهایی مواجه هستند، به همین دلیل قانونگذار به منظور حمایت جانی و مالی از این قشر آسیب پذیر جامعه، بیمه های اجتماعی را اجباری اعلام نمود که در واقع آن را بیمه ناشی از قانون نیز می گویند. بخش اعظمی از نیروی کار کشور از حقوق اولیه کاری خویش آگاه نیستند، بدین موجب قانون اجباری تأمین اجتماعی برای تحقق این مهم (بیمه اجباری) کارفرمایان را ملزم به بیمه نمودن کارگران تحت پوشش خویش می کند تا این عدم آگاهی منجر به زیان ایشان نشود و تخلف از این مقرره ضمانت اجراهای سنگینی دارد. حال در پرداخت حق بیمه تأمین اجتماعی، بخش اعظمی از آن توسط کارفرمایان و بخش کوچکی توسط بیمه شده پرداخت می گردد. این نکته را نبایست فراموش نمود که وقتی سخن از بیمه اجباری می شود، هم بیمه اجباری تأمین اجتماعی و هم بیمه اجباری شخص ثالث در اثر حوادث وسایل نقلیه در ذهن متصور میشود که دو امری کاملا مستقل هستند.
قانون بیمه اجباری مصوب 1395 و موضوع اصلی آن
مادامی که سخن از قانون بیمه ی اجباری مصوب سال 95 به میان می آید، منظور قانون بیمه اجباری خسارات وارد شده به شخص ثالث در اثر حوادث ناشی از وسایل نقلیه است که با نسخ قانون بیمه اجباری شخص مسئولیت مدنی دارندگان وسایل نقلیه موتوری زمینی در مقابل شخص ثالث مصوب 1387 سابق، این حوزه ی مبتلابه را با اضافه نمودن فصل مقررات کیفری و بروز نمودن آمار و ارقام و از همه مهم تر توجه ویژه بر پیشگیری از آلودگی گام در جهت تقویت حقوق اشخاص برداشته باشد. محوریت قانون فوق الذکر بر الزام به بیمه نمودن دارندگان وسایل نقلیه موتوری اعم از شخص حقیقی یا حقوقی نسبت به خسارات شخص ثالت می باشد. به بیان بهتر ماده ی 2 قانون بیمه ی اجباری شخص ثالث 95 مقرر می کند « کلیه دارندگان وسایل نقلیه موضوع این قانون اعم از اینکه اشخاص حقیقی یا حقوقی باشند مکلفند وسایل نقلیه خود را در قبال خسارت بدنی و مالی که در اثر حوادث وسایل نقلیه مذکور به اشخاص ثالث وارد می شود حداقل به مقدار مندرج در ماده ی 8 این قانون نزد شرکت بیمه ای که مجوز فعالیت در این رشته را از بیمه مرکزی داشته باشد، بیمه کنند». در همین رابطه ماده ی 8 نیز بیان می کند « حداقل مبلغ بیمه موضوع این قانون در بخش خسارت بدنی معادل حداقل ریالی دیه یک مرد مسلمان در ماه های حرام است. ... همچنین حداقل مبلغ بیمه موضوع این قانون در بخش خسارت مالی معادل دو و نیم درصد (5/2%) تعهدات بدنی است. ... ».
شرایط بیمه اجباری
در ماده ی 4 قانون تأمین اجتماعی مصوب سال 1354 در خصوص مشمولینی که بایست تحت بیمه ی تأمین اجتماعی باشند، مقرر می کند « مشمولین این قانون عبارتند از : الف – افرادی که به هر عنوان در مقابل دریافت مزد یا حقوق کار می کنند، ب- صاحبان حِرف و مشاغل آزاد( البته این بند به موجب تبصره 2 قانون اصلاح بند (ب) و تبصره 3 ماده ی 4 قانون تأمین اجتماعی مصوب 1354، در تاریخ 65/06/30 ملغی گردیده و ماده واحده ای تحت این عنوان که صاحبان حرف و مشاغل آزاد نسبت به بیمه نمودن خویش مخیر می باشند نه ملزم)، پ- دریافت کنندگان مستمری های بازنشستگی، ازکارافتادگی و فوت». با این وجود در صورتی که افراد فوق الاشاره مشغول به کار گمارده شوند، کارفرما ملزم به بیمه نمودن ایشان می باشد. حال در بیمه اجباری شخص ثالث جدای از الزام قانونی در داشتن بیمه نامه شخص ثالث هر وسیله نقلیه موتوری، شرطی متقابل و دو سویه میان بیمه گر و بیمه گذار وجود دارد؛ در خصوص بیمه گذار ماده ی 3 قانون بیمه اجباری خسارات وارد شده به شخص ثالث در اثر حوادث ناشی از وسایل نقلیه مقرر می دارد « دارنده وسیله ی نقلیه مکلف است برای پوشش خسارت های بدنی وارد شده به غیر، حداقل به میزان دیه مرد مسلمان در ماه غیر حرام، بیمه حوادث ناشی از رانندگی اخذ کند. ... »؛ در خصوص تعهد متقابل بیمه گر ماده ی 9 همان قانون بیان می کند « بیمه گر ملزم به جبران خسارت های وارد شده به اشخاص ثالث مطابق مقررات این قانون است».
تفاوت های بیمه اجباری و خویش فرما
همانطور که پیشتر درخصوص بیمه اجباری تأمین اجتماعی سخن رانده شد، در بیمه ی اجباری کارفرمایان مکلفند که مطابق با قانون کار افرادی که در قبال فعالیتی که دارند و مزد و حقوق ماهیانه دریافت می کنند، تحت حمایت بیمه تأمین اجتماعی قرار گیرند و هر ماه بخش اعظمی از حق بیمه ی کارگران را پرداخت نمایند. حال در بیمه ی خویشفرما یا اختیاری، افرادی که در حِرف و مشاغل آزاد مشغول به کار می باشند و تحت تکفل مالی دیگری نیستند، مخیرند تا با مراجعه به سازمان تأمین اجتماعی خواهان انعقاد قرارداد بیمه ی تأمین اجتماعی شوند و متقاضی موظف است با عنایت به شرایط مندرج در قرارداد فیمابین حق بیمه را پرداخت نمایند. حال قانونگذار سه شرط ذیل را در مجاز بودن به انعقاد قرارداد بیمه ی نامه تامین اجتماعی خویش فرما ذکر می کند: الف- داشتن حداقل 30 روز سابقه پرداخت حق بیمه، ب- داشتن حداکثر 50 سال سن (اعم از زن ومرد)، پ- در صورتی که سن متقاضی در زمان تقاضا بیش از 55 سال باشد، باید معادل مدت مازاد سنی، سابقه حق بیمه را پرداخت نماید.
نرخ بیمه اجباری و خویش فرما تامین اجتماعی
در ابتدای هر سال با توجه به افزایش حقوق و حداقل دستمزد قانون کار، نرخ حق بیمه ماهیانه مشخص می گردد؛ فرمول تعیین آن بدین نحو می باشد: 30% از حقوق حق بیمه ی ماهیانه به تأمین اجتماعی پرداخت می شود، از این 30%، سهم پرداختی کارفرما 20% و سهم پرداختی کارگر 7% و سهم دولت 3% می باشد؛ حال با عنایت به حداقل دستمزد سال 1400 (یعنی 26/554/925 ریال) مبلغ کل بیمه شخص متقاضی 11/116/485 ریال می باشد و سهم کارفرما 8/522/639 است و سهم پرداختی کارگر 2/593/847 ریال می باشد. حق بیمه پرداختی در بیمه صاحبان حِرف و مشاغل آزاد بیمه تامین اجتماعی در سال 1400 بسته به انتخاب نوع و نرخ حق بیمه پرداختی به صورت زیر می باشد: الف- بازنشستگی و فوت بعد از بازنشستگی با نرخ 12 درصد؛ اگر حقوق حداقلی را انتخاب کرده باشید، ماه های 31 روزه: 395 هزار تومان ، ماه های 30روزه: 382 هزار تومان؛ ب- بازنشستگی و فوت قبل و بعد از بازنشستگی با نرخ 14درصد؛ اگر حقوق حداقلی را انتخاب کرده باشید : ماههای 31 روزه: 461 هزار تومان ، ماه های 30 روزه: 446 هزار تومان؛ پ- بازنشستگی و فوت قبل و بعد از بازنشستگی و از کارافتادگی با نرخ 18 درصد؛ اگر حقوق حداقلی را انتخاب کرده باشید : ماه های 31 روزه: 593 هزار تومان ، ماه های 30 روزه: 574 هزار تومان؛ ت- حق سرانه درمان برای خدمات درمانی: چنانچه متقاضی دفترچه خدمات درمانی باشید، بایستی برای هر دفترچه بیمه برای هر نفر در ماه حق سرانه درمان آن را پرداخت کنید. مبلغ آن در سال 1400، 716/000 ریال اعلام گردیده است.
چگونگی تبدیل بیمه اجباری به اختیاری
به موجب ماده ی 1 آیین نامه ادامه بیمه به طور اختیاری مصوب سال 1385 شورای عالی تأمین اجتماعی « افرادی که به هر عللی غیر از علل مندرج در قانون تأمین اجتماعی مصوب 1339 و قانون تأمین اجتماعی مصوب 1354 ( از قبیل از کارافتادگی، بازنشستگی و مرگ) از ردیف بیمه شدگان (اجباری) خارج شده یا بشوند در صورتیکه مشمول بیمه بازنشستگی باشند، با دارا بودن حداقل 30 روز سابقه پرداخت حق بیمه می توانند بیمه خود را به صورت اختیاری ادامه دهند». سهم پرداختی حق بیمه متقاضی بیمه ی اختیاری به موجب ماده ی 2 آیین نامه « 26% از حداقل دستمزد ماهیانه» می باشد. شرط دیگر ادامه بیمه بصورت اختیاری، داشتن معاینات پزشکی وفق ماده ی 90 قانون تأمین اجتماعی 54 می باشد. « افراد شاغل در کارگاه ها باید قابلیت و استعداد جسمانی متناسب با کارهای مرجوعه را داشته باشند بدین منظور کارفرمایان مکلفند قبل از بکار گماردن آنها ترتیب معاینه پزشکی آنها را بدهند». پذیرش درخواست ادامه بیمه بصورت اختیاری می بایست توسط سازمان تأمین اجتماعی مورد بررسی قرار گیرد و حداکثر ظرف 2 ماه از تاریخ ثبت درخواست، ملزم است استحقاق یا عدم استحقاق وی را جهت استفاده از بیمه اختیاری مشخص و مراتب را کتبا به متقاضی اعلام نماید(ماده ی 4 آیین نامه).