همانطور در دین اسلام نیز بر لزوم آن تاکید شده است، وصیت کردن از واجبات و جز لاینفک زندگی بشر است. همواره تاکید شده است که مردان و زنان مسلمان، وصیتنامه تنظیم نمایند و در آن در خصوص وضعیت اموال، دارایی، بدهی، دیون و تکالیف دینی و مالی خود تعیین تکلیف نمایند و رسیدگی به این امور را به بازماندگان (موصی له) بسپارند.
پس از فوت متوفی، وراث به دنبال تعیین تکلیف اموال و دارایی‌ها و دیون متوفی خواهند بود. در این بین وجود یک وصیتنامه در سریعتر کردن این فرایند بسیار کمک خواهد کرد. وصیتنامه در تمامی مراحلی که در انتقال ماترک (آنچه از متوفی به جا مانده است) طی می‌شود مانند پرداخت هزینه‌های کفن و دفن، پرداخت دیون، درخواست صدور گواهی انحصار وراثت و در نهایت تقسیم اموال حضور پررنگ و تاثیرگذاری خواهد داشت.
چه مواردی در وصیتنامه ذکر می‌شود؟
وصیتنامه به برگه‌ای اطلاق می‌شود که در آن موصی (وصیت‌کننده) در خصوص اموال، داریی‌ها، بدهی، دیون، تکالیف دینی و مالی خود و غیره تعیین تکلیف می‌کند.
مخاطبان وصیتنامه چه کسانی خواهند بود؟
مخاطبان وصیتنامه، کسانی هستند که علاوه بر نفع بردن از اموال و داریی‌های متوفی (ماترک)، گاه موطف به پرداخت دیون و بدهی‌های متوفی شده و گاه نیز موظف به ایفای تکالیف دینی و مالی متوفی می‌گردند. علاوه بر وراث (موصی له)، ممکن است موصی در وصیتنامه خود، وصی تعیین نماید. بدین نحو که یک نفر را به عنوان وصی در اجرای وصیتنامه قرار می‌دهد.
اهلیت وصیت‌کننده (موصی) چگونه تعریف می‌شود؟
فردی که وصیت می‌کند، باید در زمان تنظیم وصیتنامه از اهلیت برخوردار بوده باشد. بدین نحو، اگر بعد از نوشتن وصیتنامه فرد دچار سفه یا جنون شود مانع از نفوذ وصیتنامه نخواهد شد و وصیتنامه معتبر است و قابل اجرا.
فردی که قصد خودکشی و به هلاکت رساندن خود را داشته باشد، اهلیت تنظیم وصیتنامه را ندارد و اگر وصیت‌نامه‌ای هم داشته باشد، معتبر نخواهد بود.
موصی تنها اهلیت وصیت در خصوص اموال خود را دارد و نمی‌تواند در خصوص اموال دیگران هرچند با اجازه مالک آن وصیت کند (ماده 841 قانون مدنی). به عبارتی موصی نسبت به اموالی می‌تواند وصیت کند که مجاز به تصرف در آنها بااشد (ماده 835 قانون مدنی).
وصیت نسبت به چه میزان از اموال نافذ و لازم الاجراست؟
موصی تنها در خصوص یک سوم از اموال خود می‌تواند وصیت کند (ماده 843 قانون مدنی). در صورتی وصیت نسبت به بیش از یک سوم اموال قابل اجرا است که وراث نسبت بدان رضایت داشته باشند. در صورتی که همگی وراث رضایت خود را اعلام نکنند، این امر تنها نسبت به سهم ورثه یا وراثی که رضایت داده‌اند قابل اعمال است. اعلام رضایت در صورت موصی له صغیر باشد از سوی ولی صورت می‌گیرد.
نکته: طبق ماده 845 قانون مدنی، منظور از ثلث اموال (یک سوم)، یک سوم اموال در زمان فوت موصی است و نه در زمان تنظیم وصیتنامه.
موصی اگر وارثی نداشته باشد، می‌تواند هر کسی را به عنوان وارث خود معرفی نماید. اما در این حالت موصی همانطور که گفته شد تنها نسبت به یک سوم از اموال خود حق تعیین تکلیف دارد و الباقی اموال طبق قانون تقسیم خواهند شد.
موصی نمی‌تواند در وصیتنامه خود یک یا چند ورثه را از ارث محروم نماید (ماده 837 قانون مدنی).
تهیه و انتشار توسط مرجع حقوقی ایران
چه کسی می‌تواند به عنوان وصی (اجرا کننده وصیت) تعیین شود؟
موصی می‌تواند در وصیتنامه خود فردی را به عنوان وصی برای اجرای وصیتنامه قرار دهد. در این بین، موصی می‌تواند فرد صغیر را نیز به عنوان وصی خطاب کند (ماده 856 قانون مدنی). در صورتی که وصی صغیر باشد از اصطلاح اجتماع صغیر و کبیر سخن می گویند. بدین معنی که در کنار وصی صغیر، وصی کبیر نیز تعیین می‌شود که تا زمانی که صغیر بزرگ شود (رشید گردد)، امور مذکور در وصیتنامه را اجرا نماید.
ممکن این سوال پیش آید که اگر وص صغیر پیش از رسید به سن رشد، فوت کند تکلیف چه خواهد بود؟ در این حالت وصی کبیر به کار خود به عنوان وصی به طور مستقل ادامه خواهد داد و در این بین دولت (حاکم) نمی‌تواند مدعی دخل و تصرف در وصیتنامه متوفی را داشته باشد. در صورتی هم که صغیر در زمان سن رشد دچار جنون و سفه گردد نیز وصی کبیر می‌تواند مستقل عمل نماید.
طبق ماده 855 قانون مدنی، موصی همچنین می‌تواند، چند نفر را به صورت ترتیبی وصی قرار دهد. بدین گونه، اگر اولی فوت کند، دیگری وصی خواهد بود.
انواع وصیتنامه چیست؟
طبق ماده 825 قانون مدنی، وصیتنامه به دو نوع تملیکی و عهدی تقسیم می‌شود. وصیتنامه تملیکی به این معنی است که وصیت‌کننده (موصی) عین یا منفعتی از مال خود را برای زمان پس از فوت خود به شخص یا اشخاص دیگری واگذار می‌کند به گونه‌ای که آن شخص یا اشخاص مالک آن مال یا منفعت آن می‌شوند.وصیت عهدی به وصیتی اطلاق می‌شود که در آن شخص یا اشخاصی برای انجام امور یا تصرف مربوط به اموال متوفی (وصیت‌کننده)، متعهد می‌شوند. (ماده 826 قانون مدنی). یک وصیتنامه نیز می‌تواند هم تملیکی و هم عهدی باشد.
طبق قوانین امور حسبی، سه نوع وصیتنامه خودنوشت یا عادی، رسمی و سری وجود دارد.
وصیتنامه خودنوشت یا عادی: به وصیت‌نامه‌ای اطلاق می‌شود که موصی به خط خود نوشته باشد. این وصیتنامه داری تاریخ (روز، ماه و سال) و امضای موصی می‌باشد. (ماده 278 قانون امور حسبی).
کسی که سواد خواندن و نوشتن را نداشته باشد یا نابینا و نوعی ناتوانی دداشته باشد که قادر به نوشتن نباشد، نمی‌تواند وصیتنامه خودنوشت یا عادی تنظیم نماید. البته نابینایان می‌توانند از خط بریل برای نوشتن وصیتنامه خودنوشت یا عادی استفاده نمایند. وصیتنامه خودنوشت یا عادی در واقع سند عادی است که اجرای آن تنها با رضایت وراث شدنی می‌باشد (نفوذ آن به موجب رضایت وارث یا وراث خواهد بود).
وصیتنامه رسمی: وصیتنامه رسمی مانند سایر اسناد رسمی خواه با موضوع اموال منقول و خواه غیرمنقول، از اعتبار رسمی برای اجرا برخودار می‌باشد. اجرای وصیتنامه رسمی نیازی به رضایت وراث نداشته و وراث تنها می‌توانند نسبت به جعلی بودن آن اعتراض نمایند. تنظیم وصیتنامه رسمی، ماننند تنظیم سایر اسناد رسمی در دفتر اسناد رسمی خواهد بود (ماده 277 قانون امور حسبی).
وصیتنامه سری: به وصیتی گفته می‌شود که از سوی موصی تنظیم و امضا می‌گردد (ماده 279 قانون امور حسبس) و در اداره ثبت محل اقامت موصی یا محل دیگری که در آیین‌نامه وزارت دادگستری تعیین شده، به امانت گذارده می‌شود (ماده 282 قانون امور حسبی).
وصیتنامه تا چه زمانی و با رعایت چه شرایطی معتبر خواهد بود؟
نکته: طبق ماده 839 قانون مدنی، اگر موصی، وصیت‌نامه‌ای را برخلاف وصیتنامه اول تنظیم نماید، وصیتنامه دوم قابل اجرا (نافذ) خواهد بود.
نکته: ممکن است در شرایط اضطرار مانند جنگ، خطر فوری، شیوع امراض و هنگام سفرهای دریایی نیز وصایایی تنظیم شوند که طبق قانون 290 امور حسبی، در صورت پایان این شرایط اضطرار یا وضعیت‌های فوق‌العاده، وصیتنامه تنها تا یک ماه پس از رفع شرایط اضطرار معتبر می‌باشد.
تهیه و انتشار توسط مرجع حقوقی ایران